16. Yüzyılda iki ünlü Menemenli

MENEMENLİ MEHMED REİS

Menemen’in bugüne kadar yetiştirdiği ünlü kişiler arasında Mehmed Reis ismini hemen hiç kimse duymamıştır. Ben bile bu ünlü isimden birkaç yıl öncesine kadar haberdar değildim. Menemen ile ilgili araştırmalarım sırasında tesadüfen bir kaynakta “Menemenli Mehmed Reis” yazısını okuyunca hayretler içerisinde kalmış, büyük bir heyecanla ayrıntılı bilgilere ulaşmaya çalışmıştım. Sonuçta da bu kişinin ünlü Osmanlı haritacısı Piri Reis ayarında biri olduğunu tespit edince, kendisi ile gurur duymuştum. Olayın kahramanını şöyle anlatmak istiyorum.

Menemenli Mehmet Reis, 16. Yüzyılın ortalarında Menemen’de doğmuş ve iyi bir eğitim alarak yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı’nın büyük “Deniz Haritacıları” arasına girmiştir. Bir çok kaynakta Piri Reis ile aynı kategoriye konulmakta, haritacılığın duayenleri arasında yer almaktadır.

Bu ünlü hemşehrimizin 1590 yılında çizdiği “Akdeniz Haritası” günümüze kadar korunmuş, bir müzenin en güzel yerinde yer alarak ziyaretçilerin beğenisine sunulmuştur. Şimdi bu müzenin Türkiye’de olduğunu düşüneceksiniz. Ancak, büyük üzüntü ile söylemek gerekirse Türkiye’den uzakta Venedik’tedir. Buraya ne şekilde gelmiştir bilmiyorum, ancak Venedik’i gezmeye gitmek isteyenler, mutlaka “Correr” müzesine giderek bu eşsiz haritayı görebilirler.

SÜLEYMAN MELEMENİ

Evliya Çelebi’den sonra Menemen hakkında en eski ve önemli bilgileri 1550-1640 yılları arasında Menemen’de yaşamış olan Süleyman Melemeni yazılı olarak vermektedir. Yazdıklarından önemli bir kişi olduğu anlaşılan Süleyman Melemeninin el yazması bir divanda bulunan bilgilerinden Menemen’in cennet misali bir yer olduğu kanaatine varabilmek mümkündür. Süleyman Melemen’i yaşadığı dönemde gördüklerini ve tespit ettiklerini özetle şöyle anlatmaktadır:

“Melemen, dört yanı bağlar ve bahçelerle çevrili, bolluk içinde yaşayan cennet misali bir şehirdir. İzmir’e üç saatlik mesafededir. Menemen’deki İskeleye her gün yoğurt, peynir, yumurta, tavuk, saman, odun vesaire gitmektedir. İskele’de kurulan pazarda İzmir’li manavlar gelip malları beğenmekte, satın alıp götürmektedirler. Uzun süredir Menemen, İzmir’in kilidi durumundadır.

Haziran ayında Anamur sineği gelince halkı yaylaya çıkar. Herkesin yaylada bağı, bahçesi vardır. Esnaf olan gündüz dükkanına, gece merkeplerine binip yaylalarına gider. Yaylada üç ay kalınır. Gediz nehri’ne bir saat miktarı uzaklıktadır. O Gediz nehri ki her şeye hayat verir, her iki tarafı bağ ve bahçedir. Bol bol balık çıkartılır. Gediz’in kenarında zevk ve sefa alemleri yapılır ki insanın inanası gelmez.

Meşhur incir, kavun, karpuz buralarda yetişir. 40 kadar köyü vardır. Pazar’ı Perşembe günü kurulur. Bu pazara İzmir dahil her yerden insan gelir. Öyle bir Pazar kurulur ki insanlar yan yana yürüyemez. Herşeyi iyi olan Melemen halkında kıskançlık ve kibirlilik çoktur. Ama gelen misafirlere de hürmetleri çoktur. İlk bakışta insanı hayran bırakan güzel kızları vardır. Suyu güzeldir ve hediye olarak İzmir’e götürülür. Tüm bu güzelliklere karşın Menemen büyük bir yangına da maruz kalarak harap olmuş, bir çok can ve mal kaybı meydana gelmiş, çok kimse de açıkta kalmıştır.”

Yukarıda okuduklarınız kitabın çok az bir bölümünden. Şimdi sorabilirsiniz “Bu kitap nerede?” diye. Size şaşırtıcı bir cevap vereyim. Bu önemli eser 1959 yılına kadar Menemen Belediyesi’nde muhafaza edilmiş. Ancak sonra ortadan kaybolmuştur. Menemen’in eski tarihini birebir yaşayan 90 yaşındaki Süleyman Melemeni’nin bu eserinin, bir gün günışığına çıkarak benim gibi Menemen tarihini severek araştıranlara kaynak olarak sunulacağına inanıyorum.

Yazımın sonuna önemli bir not da eklemek istiyorum. Süleyman Melemeninin eserinin bir bölümü 1959 yılından itibaren bölümler halinde Menemenli Matbaacı Cevdet Yiğitoğlu’nun çıkardığı “MENEMEN” Gazetesinde yayımlanmıştır.

Menemenli Mehmet Reis’in 1590 yılında çizdiği Akdeniz haritası.